BIP
Gall Anonim twierdził nawet, że grodzisko w Tumie pełniło w dobie pierwszych Piastów rolę stolicy ówczesnego państwa. Potwierdziły to badania archeologiczne na grodzisku tumskim przeprowadzone przez łódzki oddział Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk w latach 1948–59. Kolejne zostały przeprowadzone przez Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi w latach 2009–11.
Tum to kolegiata
W Tumie pod Łęczycą znajduje się najlepiej zachowany na ziemiach polskich obiekt romański. Charakterystyczna bryła masywnej trójnawowej bazyliki, wzniesionej z kamienia polnego, licowanej kostką granitową, z dwiema czworobocznymi wieżami wieńczącymi zachodnią fasadę, góruje dziś w pejzażu wiejskim. Znajduje się kilka kilometrów od współczesnej Łęczycy. Od konsekracji świątyni w 1161 roku do początków XVI wieku odbyły się w niej liczne wiece państwowe oraz synody prowincjonalne Kościoła polskiego. Nazwa tum dawniej oznaczała katedrę albo kolegiatę.
Dariusz Sikorski tak pisał o początkach Łęczycy:
Pomiędzy końcem VIII wieku do lat 60. IX wieku na południowy zachód od dzisiejszej wsi Tum istniał plemienny gród z wałami o konstrukcji skrzyniowej. Osada leżała na rzecznej wyspie nad Bzurą, wśród moczarów i trzęsawisk. Warownię otaczały dwie fosy; pierwszą, bliżej wału, wypełniała woda bezpośrednio z rzeki. Do grodu prowadził długi, wąski, drewniany pomost, stopniowo wznoszący się do bramy wbudowanej w wał na wysokości dwóch metrów od jego podstawy. Bramę wylepiono gliną, co powodowało, że trudno było ją spalić. Z bramy wiodło zejście w dół, do wnętrza grodu.
Następnie na wałach zbudowano kolejne wyższe wały o konstrukcji przekładkowej, które istniały do początku X wieku. Na nich zbudowano kolejne jeszcze wyższe wały o wysokości do 5,5 metra. Po pożarze w drugiej połowie X wieku na ich miejscu powstał nowy gród z wałami do wysokości ośmiu metrów.
Kolejny okres istnienia grodu to jego faza kasztelańska datowana pomiędzy około roku 1259 a pierwszą połową XIV wieku. Rola ośrodka grodowego była kluczowa ze względu na styk szlaków wodnych łączących tu zlewnie Wisły i Odry. Prawdopodobnie z fundacji Kazimierza Odnowiciela w drugiej połowie XI wieku powstało tu opactwo benedyktynów pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego.
Rozbiórka klasztoru
Około roku 1140 opactwo zostało przeniesione do Mogilna, zaś klasztor rozebrany, co miało zapewne związek z budową w tym miejscu nowego założenia.
Na terenie Polski już w VII i VIII wieku wokół grodów obronnych powstawały podgrodzia, w których mieszkała m.in. ludność trudniąca się rzemiosłem i lokalną wymianą towarów. Na wzrost produkcji rzemieślniczej wpływały potrzeby księcia, drużyny i urzędników. W pobliżu rezydencji możnych duchownych i świeckich zakładano osady, których zabudowa różniła się od zabudowy wiejskiej swoją wielkością i budynkami murowanymi, niekiedy obronnością. Pierwszymi głównymi ośrodkami miejskimi były: Kraków, Wrocław, Gniezno, Gdańsk, Sandomierz, Płock, Poznań.
Z kolei ziemia łęczycka wypełniała przestrzeń między Wielkopolską, Mazowszem a Małopolską. Pierwszym przełomem w dziejach wczesnośredniowiecznej Łęczycy była ostatnia dekada X wieku. To wówczas, jak ustalono w wyniku ostatnich badań archeologicznych, gród został zajęty przez Piastów, budujących państwo polskie. Nowe władze przebudowały obiekt.
Gród łęczycki był centralnym ośrodkiem tej ziemi i pełnił funkcje administracyjno-obronne. Był też głównym elementem ówczesnej Łęczycy, która nie miała jednolitej zwartej zabudowy, lecz była rozrzucona i rozproszona po obu stronach doliny Bzury, z grodem pośrodku. Na północny – wschód, w miejscu dzisiejszej kolegiaty, znajdowało się opactwo Benedyktów, założone w latach sześćdziesiątych XI wieku.
W 1138 roku stała się oprawą wdowią Salomei, drugiej żony Bolesława Krzywoustego, a w przyszłości także jego najmłodszych synów: Henryka sandomierskiego i Kazimierza Sprawiedliwego.
