Stefan Pogonowski | Bohaterowie Bitwy Warszawskiej
W cyklu audycji “Bohaterowie Bitwy Warszawskiej” przypomnimy zapomnianego bohatera jednej z największych i najważniejszych bitew w historii polskiego oręża. Wraz z IPN i Społecznym Komitetem Budowy Pomnika Stefana Pogonowskiego przypominamy tę postać, tło historyczne i ludzi, którzy zaważyli na jego losach.

Stefan Pogonowski urodził się 12 lutego 1895 roku w majątku rolnym w Domaniewie k/Poddębic, tam też spędził wczesne dzieciństwo. Był ósmym dzieckiem Ryszarda Pogonowskiego i Heleny Moreckiej.Niebawem rodzina przeniosła się do majątku nieopodal malowniczego późnogotyckiego zamku w Oporowie. Tam, 18 października 1898 r., przyszedł na świat młodszy brat Stefana Pogonowskiego Stanisław, który był dziewiątym dzieckiem Państwa Pogonowskich. Wkrótce Pogonowscy przenieśli się do Łodzi, lecz bardzo szybko pieczę nad Stefanem przejął wuj Luszczyński, który był mężem Marii Pogonowskiej siostry ojca naszego bohatera. Wuj i ciotka zabrali go do Tweru. Do Łodzi powrócił jako nastolatek, by rozpocząć naukę w Prywatnym Gimnazjum Filologicznym Męskim. W czerwcu 1914 r. opuścił mury łódzkiego gimnazjum i marząc o karierze wojskowej, wstąpił do Wileńskiej Szkoły Wojskowej. Dwudziestoletni Stefan Pogonowski zakończył szkołę z trzecią lokatą za wyniki w nauce. Stefan Pogonowski już w styczniu 1915 r. ruszył na front.
Nazwa | Plik | Autor |
1914 – Bohaterowie Bitwy Warszawskiej – Stefan Pogonowski, cz. I | audio (m4a) audio (oga) | |
1915 – Bohaterowie Bitwy Warszawskiej – Stefan Pogonowski, cz. II | audio (m4a) audio (oga) | |
1916 – Bohaterowie Bitwy Warszawskiej – Stefan Pogonowski, cz. III | audio (m4a) audio (oga) | |
1917 – Bohaterowie Bitwy Warszawskiej – Stefan Pogonowski, cz. IV | audio (m4a) audio (oga) | |
1918 – Bohaterowie Bitwy Warszawskiej – Stefan Pogonowski, cz. V | audio (m4a) audio (oga) | |
1918 – Bohaterowie Bitwy Warszawskiej – Stefan Pogonowski, cz. VI | audio (m4a) audio (oga) | |
1919 – Bohaterowie Bitwy Warszawskiej – Stefan Pogonowski, cz. VII | audio (m4a) audio (oga) | |
1920 – Bohaterowie Bitwy Warszawskiej – Stefan Pogonowski, cz. VIII | audio (m4a) audio (oga) |
Frontową jednostką Pogonowskiego był 177 Izborski Pułk Piechoty wchodzący w skład 45 Dywizji Piechoty. W pułku, z powodu dużych strat w korpusie oficerskim, od razu przydzielono mu kompanię piechoty. Większość jego żołnierzy stanowili poborowi Polacy i Ukraińcy. Jednostka do boju weszła na froncie galicyjskim w rejonie Jarosławia, mając za przeciwnika Cesarsko-Królewską Armię. Dla naszego bohatera pamiętne było starcie nad rzeką Lubaczówką (będącą dopływem Sanu), gdzie szrapnel poranił mu lewą nogę. Walczył przeciwko Niemcom, odbijając Mołodeczno i Wilejkę. Jednak do rozstrzygających bojów doszło latem 1915 r. na Mazowszu i Lubelszczyźnie, ponieważ wojska niemieckie i austro-węgierskie oskrzydliły Warszawę zmuszając Rosjan do tzw. wielkiego odwrotu. Jego postawę docenili przełożeni i w styczniu 1916 r. awansowali go na podporucznika. Otrzymał trzytygodniowy urlop.
Z końcem lutego 1916 r. ppor. Stefan Pogonowski powrócił do oddziałów liniowych na stanowisko dowódcy 13. kompanii w 177. Izborskim Pułku Piechoty. Jednostkę przydzielono do XXVII Korpusu gen. Dymitra Bałanina. Z początkiem marca 1916 r. korpus wszedł do walki w rejonie miejscowości Postawy, będącej dziś w granicach Białorusi, w odległości ok. 20 km od granicy litewskiej. Walki niemiecko-rosyjskie były bardzo zacięte i trwały do końca marca 1916 r. Nasz bohater od 5 do 13 marca 1916 r. walczył o pobliską wieś Budziewo, tracąc w niej całą swą kompanię piechoty. Wówczas został drugi raz ranny, gdyż rykoszetująca kula zatrzymała się na łopatce, a wybuch pocisku artyleryjskiego całkowicie go ogłuszył. Nieprzytomnego oficera ściągnięto z pobojowiska. Przez pięć tygodni ppor. Stefan Pogonowski powracał do zdrowia w szpitalu moskiewskim. Na front, do okopów w okolicach miasteczka Postawy, wrócił już 5 maja 1916 r. Awans na porucznika otrzymał miesiąc później.
W styczniu 1917 r. pogorszyły się warunki atmosferyczne, temperatura powietrza spadła poniżej -35 stopni Celsjusza. Brakowało ciepłego umundurowania i żywności. 177 Izborski Pułk Piechoty przerzucono do stolicy dzisiejszej Łotwy, a por. Stefanowi Pogonowskiemu oddano dowództwo nad 4. batalionem piechoty. Prowadzi on wypady do niemieckich okopów w okolicach Mitawy, wyróżniając się w walkach pozycyjnych, co zostało odnotowane przez jego przełożonych. W Piotrogrodzie wybuchła rewolucja, car Mikołaj II abdykował w połowie miesiąca. Kraj popadł w całkowitą anarchię, mnożyły się strajki i bunty w armii. Nasz bohater eserowców i mienszewików nazywał szkodnikami, zaś o bolszewikach bez ogródek wypowiadał się używając określenia psubraty. W tym czasie Stefan Pogonowski był już w stopniu sztabskapitana i dowodził 1. batalionem w 745. Nowoaleksandryjskim Pułku Piechoty. Niemcy bez większych trudności zajmują Rygę. Sztabskapitan Stefan Pogonowski zgłosił się wówczas do Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego i otrzymał urlop wypoczynkowy do 20 grudnia 1917 r.
W styczniu 1918 r. sztabskapitan Stefan Pogonowski stawił się w Mińsku, gdzie mieściło się dowództwo I Korpusu Polskiego. Został przyjęty do nowej jednostki. Rozpoczęły się ciężkie walki o Rohaczew, gdzie stacjonowały pododdziały 1. Dywizji Strzelców Polskich, w której składzie walczył por. Stefan Pogonowski. Polskie oddziały zostały odrzucone na linię rzek Dobyśna i Ołła, a dowództwo nad nimi przejął płk Lucjan Żeligowski. Tu pierwszy raz przecięły się drogi Pogonowskiego z Żeligowskim. Niebawem do Bobrujska dotarł kpt. Leopold Lis-Kula, który przystąpił do organizowania Polskiej Organizacji Wojskowej. Siły polskie szybko wzrastały liczbowo, przyjmując w swe szeregi byłych żołnierzy rosyjskich polskiego pochodzenia oraz dezerterów z armii niemieckiej. 11 maja 1918 r. w bitwie pod Kaniowem na Ukrainie niemieckie oddziały rozbiły siły II Korpusu Polskiego gen. Józefa Hallera. Wśród legionistów był również ppor. Stanisław Pogonowski młodszy brat Stefana. 20 maja 1918 r. Niemcy zażądali złożenia broni przez I Korpus Polski. 22 maja 1918 r. ci którzy zdołali się wydostać z miasta, konno i pieszo ruszyli do Kijowa. Wśród nich był 23-letni Stefan Pogonowski.
Na Kubaniu od sierpnia 1918 r. formowano polską brygadę u boku białogwardyjskich sił Armii Ochotniczej gen. Antona Denikina. Stefan Pogonowski został wciągnięty na stan siedmiuset osobowego polskiego oddziału. W październiku 1918 r. sformowana polska dywizja pod dowództwem gen. Lucjana Żeligowskiego weszła do walki z Armią Czerwoną na Stepach Astrachańskich. Z końcem listopada 1918 r. drogą kolejową polską dywizję z Kubania wraz z oddziałami białogwardyjskimi przetransportowano w okolice Odessy i oddano pod dowództwo francuskich sił interwencyjnych. Z dniem 1 grudnia 1918 r. zostaje ona przekształcona w IV Dywizję Strzelców Polskich pod dowództwem gen. Żeligowskiego. Pierwszym zadaniem jednostki będzie opanowanie Odessy. Polacy zajmują port, ale do miasta wkraczają, jednostki strzelców ukraińskich atamana Semena Petlury. Walki z nimi trwają przez pięć dni i kończą się 18 grudnia 1918 r., gdy ląduje desant francusko-grecki i odciąża obrońców portu. Odessa zostaje oczyszczona z ukraińskich żołnierzy, a niemiecki garnizon rozbrojony.
7 lutego 1919 r. rozpoczęła się bitwa pod Tyraspolem z Armią Czerwoną. 25 maja 1919 r. Polacy, u boku armii rumuńskiej, uderzyli na siły ukraińskie w okolicach Kołomyi. W czerwcu 1919 r. strzelcy polscy zostali włączeni w szeregi Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera, która prowadziła ofensywę przeciwko siłom ukraińskim. Wraz z zakończeniem działań na froncie południowo-wschodnim dla 4. Dywizji Strzelców Polskich rozpoczął się okres reorganizacji. Odtąd 13 pułk strzelców został 28 Pułkiem Strzelców Kaniowskich im. Dzieci Łodzi, i w nim dalszą służbę kontynuował por. Stefan Pogonowski, jako dowódca 3. kompani piechoty w 1. batalionie pułku. Natomiast 14 pułk strzelców przemianowano na 29 Pułk Strzelców Kaniowskich im. Ziemi Kaliskiej, i w jego szeregach pozostał st. sierż. Stanisław Pogonowski. Powróciwszy na krótko do Wilna Stefan Pogonowski odszukał swą ukochaną Czesławę Żyźniewską. Ową gimnazjalistkę znał jeszcze z czasów nauki w Wileńskiej Szkole Wojskowej i korespondował z dziewczyną przez cztery lata Wielkiej Wojny. Teraz ich miłość odżyła i młodzi się zaręczyli.
13 sierpnia 1920 r., szykując się do bitwy pod Warszawą, 28 pułk zajął pozycje wyjściowe w miejscowości Jabłonna i stanowił – wraz z 29 Pułkiem Strzelców Kaniowskich – jedyny odwód sił polskich na tym odcinku frontu. 14 sierpnia 1920 r. dowódca XIX Brygady Piechoty ppłk. Wiktor Thommee otrzymał rozkaz natarcia na Wólkę Radzymińską. 15 sierpnia przed świtem dowódca I batalion 28 Pułku Strzelców Kaniowskich por. Stefan Pogonowski usłyszawszy odgłosy strzałów w Wólce Radzymińskiej podjął decyzję o rozpoczęciu natarcia. W czasie wydawania rozkazów otrzymał śmiertelny postrzał.
Dowódca 10 Dywizji Piechoty, w której skład wchodził 28 Pułk Strzelców, gen. Lucjan Żeligowski tak pisał o znaczeniu tego wydarzenia:
Natarciu porucznika Pogonowskiego przypisuję doniosłe znaczenie. [] Wedle mego przekonania, w tym miejscu odwróciła się karta wojny, nastąpił przełom psychiczny u nas i u Rosjan. Od chwili tego natarcia rozpoczęły odwrót trzy zwycięsko i niepowstrzymanie dotąd idące brygady, a także 21. dywizja z Słupna, odwrotem tym stwarzając chaos i zamieszanie. Pogonowski, wiedziony nadzwyczajnym instynktem, rozpoczął zwycięstwo i 10 dywizji i 1 armii na przyczółku warszawskim. Na tym polega wielkie znaczenie jego czynu i w tem chwała jego żołnierskiej śmierci.