Jest sierpień 1920 roku. Do kwatery głównej nacierającej na Warszawę Armii Czerwonej przybywa komisarz Czeka Jakow. Zmęczony życiem i dostrzegający coraz większy bezsens swojej pracy otrzymuje kolejne rutynowe zadanie znalezienia haków na jednego z dowódców, który popadł w konflikt z szefem wywiadu w Mińsku. W toku śledztwa trafia na trop tajemniczego Polaka, Jana K., którego niezwykłe umiejętności i talenty wzbudzają u śledczego niepokój. Rozpoczyna się wyścig z czasem. Bolszewicy są już na przedmieściach polskiej stolicy. Tylko cud może uratować ją przed upadkiem Cud albo grzebień i pewna książka…

Muzealnicy i radiowcy przypominają w Zagadce postać łodzianina Jana Kowalewskiego – polskiego kryptologa, dzięki któremu w 1920 roku udało się rozszyfrować bolszewickie depesze. Historia cichego, bo nieznanego szerszej publiczności, bohatera walk z bolszewikami zostanie opowiedziana z perspektywy fikcyjnej postaci. – W zasadzie w słuchowisku Jan Kowalski nie pojawi się jako postać, choć jego obecność będzie silnie wyczuwalna. Spojrzymy na jego biografię oczyma fikcyjnego komisarza – śledczego bolszewickiego wywiadu, który trafi na jego trop przy okazji zupełnie innej sprawy. Słuchowisko będzie miało więc wymiar historycznego kryminału, z wieloma zwrotami akcji i niespodziewanymi rozwiązaniami – mówi Sebastian Adamkiewicz, konsultant historyczny z Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi.

Autorem scenariusza słuchowiska jest Łukasz Orbitowski – pisarz młodego pokolenia, laureat wielu nagród literackich. Za reżyserię odpowiada Mikołaj Szczęsny – autor poprzednich słuchowisk wyprodukowanych przez łódzkie muzeum i Radio Łódź. Producentem jest dyrektor muzeum Jacek Wawrzynkiewicz, opiekę realizacyjną sprawuje Andrzej Papajak z łódzkiej rozgłośni. W produkcji wystąpią także m.in. Anna Smołowik (Juliusz, Czas Honoru) oraz Adam Woronowicz (Kamerdyner, Baby są jakieś inne).

Nagrania realizowane były m.in. we wnętrzach siedziby muzeum, dawnego carskiego więzienia, dzięki temu twórcy mieli poczucie autentyzmu sytuacji, mówi reżyser Mikołaj Szczęsny. – To bardzo wiele daje, że możemy to grać w naturalnych przestrzeniach. Oczywiście Andrzej Papajak, realizator tego przedsięwzięcia, mógłby stworzyć te efekty w komputerze, mógłby to zrobić ręcznie, ale to że możemy to grać w naturalnych przestrzeniach wpływa na nas wszystkich. Możemy zbliżyć do tej sytuacji, że wszystko nie dzieje się tylko w naszej wyobraźni, ale czujemy się, jakbyśmy w tym byli.

– Szyfrant Kowalewski pozostawał w cieniu znanych dowódców, był cichym bohaterem wojny bolszewickiej, taki polski James Bond tamtych czasów. Jego historia nadaje się nie tylko na radiową opowieść, to materiał na film – przyznaje Marcin Wąsiewicz, dyrektor programowy Radia Łódź. – Dzięki słuchowisku Zagadka Jana K., postać kryptologa, nie będzie już tak zagadkowa. Kowalewski był wybitnym łodzianinem, a nieprzeciętny talent matematyczny i lingwistyczny wyniósł z gimnazjum handlowego w Łodzi. Zasłużył na naszą pamięć – dodaje dyrektor radia.

Słuchowisko powstaje dzięki dotacji przyznanej przez Urząd Miasta Łodzi. Swoją premierę miało 15 sierpnia 2020 roku w 100. rocznicę Bitwy Warszawskiej.

Dzięki współpracy Radia Łódź z Muzeum Tradycji Niepodległościowych zrealizowano także inne słuchowiska:

• Katastrofę łódzką, o aresztowaniu Józefa Piłsudskiego w Łodzi i ucieczce z więzienia

• “Danzigerstrasse 13”, o tragicznych losach kobiet osadzonych w Łodzi w czasie II wojny światowej.