To wspólne przedsięwzięcie kilku instytucji Uniwersytetu Łódzkiego, Archiwum Państwowego w Łodzi oraz Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie. Uniwersytet Łódzki zajmuje w tym projekcie szczególne miejsce, bowiem to jego pracownicy, historycy z Centrum Badań Żydowskich Ewa Wiatr, Adam Sitarek i Jacek Walicki, a także germanistka z Katedry Literatury i Kultury Niemiec, Austrii i Szwajcarii Krystyna Radziszewska zgromadzili rozproszone po świecie zapiski sprzed siedemdziesięciu lat, odczytali je na nowo i opracowali naukowo, całość zaś ukazała się w Wydawnictwie UŁ. Do grona tego należy również zaliczyć jidyszystkę z Uniwersytetu Warszawskiego Monikę Polit, autorkę tłumaczeń z języka, który był obok polskiego i niemieckiego trzecim językiem encyklopedii, a także samego getta.

W łódzkim getcie, które funkcjonowało od 1940 do 1944 roku, przebywali Żydzi zasymilowani, posługujący się językiem polskim, absolwenci polskich szkół i uczelni oraz ci, którzy związani byli z kręgiem języka i kultury jidysz, w tym także mniej zasymilowana część inteligencji żydowskiej. Dołączyli do nich, po wsiedleniach jesienią 1941 roku, Żydzi zachodnioeuropejscy z Niemiec, Austrii i Czech, stanowili oni niemałą część społeczności getta (20 tys.), a wraz z ich przybyciem również język niemiecki stał się narzędziem codziennej komunikacji. Po niemiecku pisali hasła encyklopedii między innymi Oskar Singer i Oskar Rosenfeld. Po polsku – Henryk Neftalin i Jerachmil Bryman. W jidysz – Józef Zelkowicz i Jeszajahu Szpigiel. Kim byli? Singer prawnikiem i dziennikarzem, Rosenfeld pisarzem, dziennikarzem i działaczem politycznym, Neftalin adwokatem, tłumaczem i urzędnikiem administracji getta, Bryman matematykiem i logikiem, Zelkowicz rabinem, reżyserem teatralnym i etnografem, Szpigiel jedyny, który przeżył poetą i prozaikiem. Pochodzili Singer i Rosenfeld – z Wiednia i Pragi, pozostali z Łodzi. Ich adresy- Piotrkowska 38 (Brymer), Lipowa 9 (Neftalin), Gdańska 8 (Zelkowicz), Mielczarskiego 6 (Szpigiel). Potem w getcie Limanowskiego, Zgierska, Dworska, Piwna Encyklopedia powstawała w siedzibie Archiwum, przy placu Kościelnym 4, w budynku, który istnieje do dziś. Jej autorzy, do których należeli także Bernard Ostrowski, M. Nowak, Józef Uryson i Peter Wertheimer, pisali swe notatki na dwóch maszynach do pisania Remington Portable i Royal Portable, czasem ręcznie, na kartkach w kolorze ecru i łososiowym. Pracę rozpoczęto w styczniu 1944 roku, przerwała ją likwidacja getta kilka miesięcy później, z zaplanowanych 1347 haseł zdołano opracować jedynie 378. Zostały odnalezione po wojnie na terenie byłego getta, przetrwały, by dać świadectwo tamtym czasom.

Chlapus i sztrajfa, które znajdziemy w tytule felietonu są tego przykładem. Chlapus to wodnista zupa z paroma kawałkami kartofla i pojedynczymi kluskami, nadająca się raczej do picia niż jedzenia łyżką, podstawowe wyżywienie w getcie, które umierało z głodu. Nic dziwnego, że właśnie wyżywieniu poświęcono w encyklopedii sporo miejsca, pisząc o sałatkach i babkach robionych z niczego, kawie, która przypominała kawę tylko z nazwy czy wydzielaczkach kobietach wydzielających zupę z kotła i mogących obdarzyć kogoś jednym kartoflem więcej, co było powszechnym marzeniem. Oskar Singer, który był nałogowym palaczem opisał w encyklopedii różne gatunki papierosów, takie jak Ballerina, Sobor, Rama czy Gauloise i walkę o nie. Znajdziemy tu także listę chorób, na jakie najczęściej zapadali i umierali mieszkańcy getta, opisy resortów pracy i urzędów, a także charakterystycznych dla getta miejsc, takich jak Baluter-Ring Rynek Bałucki czy Rojtes Hajzel Czerwony Domek, siedziba niemieckiej Policji Kryminalnej, gdzie w niezwykle brutalny sposób przesłuchiwano Żydów i który nazywany był czerwonym nie tylko z powodu czerwonej cegły, z jakiej był zbudowany Encyklopedia getta to także sylwetki osób, które pełniły ważną rolę w społeczności żydowskiej mamy więc tu Przełożonego Starszeństwa Żydów Chaima Rumkowskiego i jego rodzinę, kierowników resortów i wydziałów, ale nie tylko, także osoby w jakiś sposób wyjątkowe, jak na przykład prof. Wilhelm Caspari, berlińczyk, wybitny specjalista w dziedzinie nowotworów, zmarły z głodu i wycieńczenia w 1944 roku. Kolejny przykład dr Dawid Lajb Helman, pierwszy laryngolog Łodzi [] przez dwa i pół roku pracy lekarskiej w getcie stał wytrwale na swojej placówce, niemal do chwili zgonu. I jeszcze znany z elegancji i godnego zachowania były fabrykant Pinkus Gierszowski , i prof. Ludwik Berwald z Pragi, specjalista geometrii różniczkowej, a przy tym pianista, i śpiewak operowy Rudolf Bandler z Czech, i małżeństwo Romea i Naum Byteńscy, prawnicy, którzy protestowali przeciwko wprowadzeniu w getcie kary śmierci, i Nie sposób powiedzieć o wszystkim, zachęcam do lektury Encyklopedii getta, gdzie znajdą Państwo także sztrajfę – patrolowanie obszaru getta przez policjantów; jeden z rysunków zamieszczonych w książce pokazuje Streife Hohensteinerstr, czyli patrol przy Zgierskiej, maszerujący wzdłuż okalających getto drutów. Rysunki, zdjęcia ulic getta i jego mieszkańców, ogłoszenia o gorącej kawie czy podobizny gettowych monet rumek, wzmacniają słowny przekaz archiwistów. Przekaz, który jest tu najważniejszy, bowiem jak pisze we wstępie do encyklopedii jeden z jej współautorów Oskar Rosenfeld słowo, język w historii ludzkości [] jest bardziej wiarygodnym świadkiem i źródłem prawdy niż inne materialne pomniki. Getto mówi.