Arystoteles twierdził, że człowiek to “zwierzę dwunogie bezpióre”. Rozumne i społeczne – dodawali inni. Definicje można byłoby mnożyć. Heschel napisał – “tajemnica bytu ludzkiego nie tkwi w tym, czym on jest, lecz w tym, czym jest w stanie być”. Kiedy czytam te słowa mam przed oczyma wydarzenia z ostatnich dni – zakatowanego na śmierć dwuletniego Marcelka czy malutką Zosię z domu dziecka, która – osamotniona i pozbawiona należytej opieki – tkwiła w szpitalnym łóżeczku. Tym również jest człowiek – sfrustrowanym facetem, który “musi odreagować”, bijąc dziecko czy obojętną wobec innych pielęgniarką, bez cienia empatii. To moje, dzisiejsze, rozumienie słów Heschela, teologa i filozofa.

Urodził się w Warszawie, w 1907 roku, w rodzinie chasydzkiej z wielkimi tradycjami. Jego przodkami byli m.in. Lewi Icchak z Berdyczowa, Pinchas z Korca czy Wielki Magid z Międzyrzecza. Uczył się w jesziwie, ale zdobył także świeckie wykształcenie – w Wilnie i Berlinie, gdzie uzyskał doktorat na podstawie książki “Proroctwo”, wydanej potem, w języku niemieckim, w Krakowie. W latach 30. XX wieku pracował we frankfurckim ośrodku studiów żydowskich jako następca znanego austriackiego filozofa i religioznawcy Martina Bubera. Wydalony wraz z innymi polskimi Żydami, w 1938 roku, z Niemiec do Polski jakiś czas przebywał w Warszawie, tuż przed wybuchem wojny udało mu się wyjechać do Anglii, a potem do USA. Ocalał. Był rabinem i naukowcem, filozofem i pisarzem, pedagogiem i działaczem społecznym. Wykładał w nowojorskim Jewish Theological Seminary of America etykę i mistykę żydowską. Pisał książki w jidisz, po hebrajsku, niemiecku i angielsku, znał także język polski. Do jego najważniejszych dzieł należą, oprócz wspomnianych, “Człowiek nie jest sam”, “Człowiek szukający Boga”, “Bóg szukający człowieka” i “Szabat”, jak również esej “Żadna religia nie jest wyspą”. Jeden z teologów chrześcijańskich nazwał go – jak pisze we wstępie do książki “Kim jest człowiek?” prof. Stanisław Krajewski – “najbardziej autentycznym prorokiem życia religijnego w naszej kulturze”. Działał na rzecz dialogu chrześcijańsko – żydowskiego, był współtwórcą Deklaracji “Nostra Aetate” wydanej przez Drugi Sobór Watykański, a także zwolennikiem zniesienia segregacji rasowej i wspierał Martina Luthera Kinga, idąc z nim pod rękę w słynnym marszu przeciw rasizmowi z Selmy do Montgomery w 1965 roku.

W wydanej przez Punctum i Wydawnictwo UŁ książce Heschel szukając odpowiedzi na pytanie “Kim jest człowiek?” podkreśla, iż sposobem na dotarcie do sensu bycia człowiekiem jest uwzględnienie wymiaru religijnego. Autor słów “Biblia nie jest książką o Bogu, Biblia jest książką o człowieku” akcentuje konieczność pozostawania człowieka w relacji z Bogiem i otwarcia się na jego wezwania. Swoje refleksje formułuje w pewnym historycznym kontekście – “po Auschwitz i Hiroszimie”. Ja czytam je w jeszcze innym – po zamachach terrorystycznych na całym świecie, ostatnio chociażby w Paryżu, w redakcji “Charlie Hebdo” czy, kilka dni temu, w muzeum Bardo w Tunisie, gdzie zginęli również polscy turyści. Zamachowcy z Państwa Islamskiego, którzy przyznali się do ataku nie ukrywają, że działają “w imię Boga” i na jego wezwanie.

Ciekawa jestem, czy zmarły w 1972 roku Abraham J. Heschel, powtórzyłby dziś swe słowa? Pisząc to zerkam do marcowego numeru “Książek” GW, gdzie zamieszczono fragment najnowszej, niewydanej jeszcze u nas, powieści Michela Houellebecqa “Uległość”. To opowieść o tym jak zmienia się Francja po dojściu do władzy w kolejnych wyborach Bractwa Muzułmańskiego, które swe rządy opiera na ortodoksyjnych islamskich regułach. Wiele osób widzi plusy nowej rzeczywistości – spada bezrobocie (masowy odpływ z rynku pracy kobiet, które mają pozostać w domu oraz dotacje na firmy rodzinne), zmniejsza się przestępczość, kwitnie rolnictwo i rzemiosło. Wprawdzie główny bohater powieści, profesor literatury na Sorbonie, z niepokojem zauważa, że drastycznie obcięto wydatki na szkolnictwo i obniżono obowiązek kształcenia do poziomu jedynie szkoły podstawowej, która staje się religijna, ale nie wywołuje to większych protestów. Na finansowanych przez sektor prywatny uczelniach prawo do nauczania mają jedynie muzułmanie, co skutkuje konwersją wielu uniwersyteckich wykładowców. Trwa walka z laicyzmem, uważanym za głównego wroga. Nowy prezydent Francji marzy o Unii Islamskiej, które miałaby zastąpić Unię Europejską, co nie jest takie nierealne, albowiem muzułmanie rządzą już w Belgii oraz współrządzą w Niemczech, Wielkiej Brytanii i Holandii. Tak, “Uległość” Houellebecqa to fikcja literacka, ale świetnie pokazująca mechanizmy różnych procesów. Marek Beylin nazywając tę powieść pamfletem literacko – politycznym zauważa, że świat wykreowany tam bliski jest z jednej strony antyutopii Orwella, z drugiej zaś “Biesom” Dostojewskiego – “władza ma być fundamentalnym spoiwem społecznym”. Władza oparta na religii. Tytułowa uległość – kobiety mężczyźnie, a człowieka Bogu. Francois, profesor literatury na Sorbonie, zaniepokojony stanem szkolnictwa, zaczyna aprobować nową rzeczywistość, ponieważ… staje się panem kobiet.

Kim jest człowiek?