Kanclerz Niemiec, wskazując prezydenta Francji, mówi – “Młody, przynieś nam wódkę i mapę Polski”… Ten dowcip obiegł Facebook wywołując u niektórych uśmiech, u innych – drżenie serca. Jeszcze to wszystko zbyt świeże, mimo upływu lat. Jeszcze żyją ci, którzy pamiętają niektóre wydarzenia i zdążyli swym bliskim przekazać świadectwa. To oni pokazują telewizyjnym kamerom zdjęcia tych, którzy zostali wywiezieni 75 lat temu na Sybir, pod eskortą NKWD, do sowieckich łagrów. Była wśród nich rodzina Marii Wojcieszonek, pisarki, córki polskiego oficera. Trafiła do Kraju Ałtajskiego, nad rzekę Zmiejewkę, jako “element politycznie niebezpieczny”. Maria jest jedną z bohaterek książki Swietłany Aleksijewicz “Czasy secondhand. Koniec czerwonego człowieka” (Wyd. Czarne), książki po którą sięgnęłam, by – po raz kolejny – spróbować zrozumieć fenomen Rosji.

Rozmówcami białoruskiej pisarki i dziennikarki są ci, którzy pamiętają wojnę ojczyźnianą i ci urodzeni po 1945 roku, dzielący swe życie na to w ZSRR i to w Rosji, a także ci, którzy nie znają innej rzeczywistości niż obecna. Ich opowieści składają się na obraz imperium, pięknego i okrutnego, gdzie powstały “Wojna i pokój” czy “Zbrodnia i kara” i gdzie realizowano koncepcje podobne do planu przewodniczącego Kominternu – Grigorija Zinowjewa, który w 1918 roku mówił, że trzeba “porwać za sobą dziewięćdziesiąt ze stu milionów mieszkańców […], zaś “z pozostałymi nie można rozmawiać – należy ich zlikwidować”. Czy powieści Fiodora Dostojewskiego pozwolą nam zrozumieć Rosję i Rosjan? W Wydawnictwie MG, które przypomina klasykę światową, ukazała się niedawno jego powieść “Bracia Karamazow” . To w niej znajdziemy rozważania dotyczące wolności, która – jak twierdzi Wielki Inkwizytor – jest tylko pozornie dobrem, bowiem ” człowiek, pozostając wolnym, niczym nie trapi się tak ustawicznie i tak boleśnie, jak tym, by co prędzej komuś się pokłonić… i tym, na kogo by co prędzej scedować dar wolności wrodzony tej nieszczęsnej istocie…” Dorota Grupińska, szefowa wydawnictwa, zapytana przeze mnie, dlaczego przypomina literaturę rosyjską, odpowiedziała – “Mogłabym zacytować tu jednego z jej polskich tłumaczy: bo jest dobra. Świat w niej przedstawiany, w wielu różnych i niezwykłych dziełach jest jak rosyjska przyroda nieogarniony w przestrzeni i skrajnie zmienny, boleśnie dokuczliwy i spontanicznie radosny, ponury i pesymistyczny w diagnozie zbiorowości, a zarazem ocalający i miłosierny w wymiarze i ocenie jednostki… Gogol, Dostojewski, Turgieniew, Tołstoj, Czechow, Bunin, Płatonow czy Jerofiejew, by poprzestać na kilku zaledwie słynnych prozaikach, to autorzy niezapomnianych arcydzieł, pereł literatury światowej, które każde pokolenie winno poznawać, by z jednej strony lepiej i głębiej pojmować kulturę naszych sąsiadów, z drugiej, by lepiej zrozumieć komplikację ich losów i przeznaczeń.”

Do tej literatury odwołuje się również Swietłana Aleksijewicz, wielkie rosyjskie powieści przywołują także jej rozmówcy, często cytują również poezję, na której zostali wychowani – Michaiła Lermontowa, z jego wyznaniem – “Miłością, jakże dziwną, kocham ojczyznę moją” czy Siergieja Jesienina piszącego o “ojczyźnie mojej słodkiej”. Z kolei na Nikołaja Czernyszewskiego powołuje się jeden z bohaterów książki “Czasy secondhand” – Wasilij Pietrowicz, lat 87, zagorzały komunista, który cytuje fragment powieści “Co robić?” – “Domy z kryształu i aluminium…[…] Cytrynowe i pomarańczowe sady w środku miasta […] Kwiaty wielkie jak drzewa. Wszyscy są szczęśliwi i radośni”. Prześladowany, torturowany i więziony przez NKWD na koniec rozmowy oświadcza, że “chce umrzeć jako komunista”. Są lata 90. XX wieku, a Wasilij Pietrowicz w testamencie swoje moskiewskie mieszkanie przeznacza “na potrzeby ukochanej partii komunistycznej, której wszystko zawdzięcza”… Ci, którzy dzieciństwo przeżyli w Związku Radzieckim, a później dane im było zakosztować pierestrojki, wspominają lata 90. jako okres niesłychanej radości, nadziei na zmiany o jakich marzyli i często dodają, że zaprzepaścili szansę, w obecnej Rosji czują się źle. A najmłodszych, jak pisze Aleksijewicz, można spotkać w T-shirtach z Leninem oraz sierpem i młotem. Menedżerka w agencji reklamowej, Alisa, mówi o tym, jaką popularnością cieszą się oferty biur podróży zapraszających do spędzenia kilku dni w kolonii karnej by “poczuć się Chodorkowskim”. Można też – już mniej oficjalnie – “zamówić nocne polowanie na żywego człowieka”.
“Szeroka jest nasza ziemia i urodzajna, ale porządku w niej nie ma” – te słowa znajdziemy w najstarszej ruskiej kronice “Powieść minionych lat”. “Nazbyt wielka i urodzajna” podkreśla matka Olesi Nikołajewny, dwudziestokilkuletniej milicjantki, która zginęła w Czeczenii. Taka też pewnie wydawała się młodemu samobójcy, który wysadził się na stacji Awtozawodskiej w Moskwie, gdzie zaginęło 41. osób, a ponad 100 zostało rannych. Był Czeczenem. Podobno dużo czytał, lubił Tołstoja. Studentka, Ksenia Zołotowa, cudem ocalała, zastanawia się z kolegami nad tym, czy winni są tylko sami zbrodniarze ? Czy nie powinno się oskarżać również i tych, którzy wytwarzają bomby, szyją mundury, uczą strzelać? Wracam do początku tej przejmującej książki – Swietłana Aleksijewicz zaczyna ją mottem ze zbioru esejów “Bywszeje i niesbywszejesia” – “To, co było i to, co się nie spełniło” Fiodora Stiepuna, pisarza i filozofa wydalonego z ZSRR w 1922 roku, który pisze – “Zawsze musimy pamiętać, że za zwycięstwo zła w świecie odpowiedzialni są nie jego ślepi wykonawcy, ale przede wszystkim oświeceni duchowo słudzy dobra”.

To tak na marginesie spotkania w Mińsku, podczas którego Europejczycy rozmawiali o zawieszeniu ognia w Donbasie, a – podobno – sam Aleksander Łukaszenka przynosił im kawę.